دکتر شیما اسماعیل‌زاده
دانشجوی PhD زیست مواد دندانی
یکی از سوالات متداول مطرح شده در حوزه بهداشت و سلامت دهان و دندان در بین افراد جامعه این است که «آیا خمیر دندان تأثیری در برداشت پلاک باکتریال، مقاوم نمودن مینای دندان در برابر پوسیدگی و پیشگیری از بیماری پریودنتال دارد؟» پاسخ این سؤال یک مبحث چالش برانگیز در محافل علمی و غیر علمی این روز‌ها شده است. این موضوع تا حدی پیش رفته است که برخی از افراد فاقد صلاحیت با سوءاستفاده از عناوین علمی حق اظهار نظر در این زمینه را با بیان امثالی از حیوانات را به خود داده‌اند.
گذشته از این مطالب، انواع مختلفی از خمیردندان‌ها با کاربردهای متفاوت معرفی شده است من جمله: خمیردندان‌هایی با خاصیت سفید کنندگی (whitening)، ضد جرم (anti tartar)، حساسیت‌زدا (desensitizer) و ضد پوسیدگی (anticarious) و یا خمیردندان‌هایی مخصوص افراد سیگاری، خوشبوکننده دهان (fresh breath) و مخصوص اطفال.
مواد تشکیل دهنده خمیردندان‌ها شامل: هموکتانت (Humectant)، آب (Water)، بافر (Buffer)، قوام‌دهنده آلی (Organic thickeners)، قوام‌دهنده معدنی (Inorganic thickeners)، ساینده (Abrasive)، سورفکتانت (surfactant) و طعم دهنده است که در جدول ۱ این مواد به تفکیک نشان داده شده است.
خمیردندان با خاصیت سفیدکنندگی:
مکانیسم عمل این دسته از خمیردندان‌ها به واسطه وجود مواد ساینده، مواد شیمیایی حاوی یون پراکساید، آنزیم، سیترات، پیروفسفات، هگزامتیل فسفات (HMP) و پلی آسپارتات می‌باشد. خمیردندان با خاصیت سفیدکنندگی توانایی تغییر رنگ ذاتی دندان و یا تغییرات رنگ ناشی از نفوذ ذرات فلزی چون آمالگام و ترمیم‌های فلزی به دندان را ندارد. در خمیردندان‌هایی که خاصیت سفیدکنندگی خود را از طریق ذرات ساینده‌ای مانند سدیم بی‌کربنات، کلسیم پیروفسفات، آلومینیوم هیدروکساید، کلسیم کربنات، کلسیم هیدروژن فسفات، ذرات سیلیکا، میکا و زیولیت به دست می‌آورند میزان سایندگی این ذرات حائز اهمیت می‌باشد. بنابراین برای سنجش میزان سایندگی این ذرات نسبت به دندان، معیاری براساس DIN EN ISO ۱۱۶۰۹ قید شده است، تحت عنوان relative dentine abrasivity یا RDA. بر اساس این معیار، خمیردندانی با RDA بالا‌تر از ۵۰ برای مصارف روزانه توصیه نمی‌شود. البته شاید کنجکاو دانستن ذرات سفید سفت موجود در خمیردندان‌های ژلهای باشید که این‌ها ذرات میکا (یک ساختار سیلیکاتی) می‌باشند که دارای سایندگی با درجه متوسط هستند و باعث برداشت رنگ ریزه از سطح دندان می‌شوند.
خمیردندان‌هایی که سفیدکنندگی خود را مدیون یون پراکساید هستند مشابه آنچه که در ژلهای بلیچینگ شاهدش هستیم با نفوذ به رنگ ریزه و شکستن و حل نمودن آن به برداشتش از سطح دندان کمک می‌کنند. البته در مطالعات نشان داده شده است که ژلهای سفید کننده باعث کاهش استحکام دندان به واسطه مخدوش نمودن لایه محافظ سطحی مینا می‌شوند.
استفاده از این دسته خمیردندان‌ها برای افرادی که حساسیت دندانی و تحلیل لثه دارند به دلیل شدت بخشیدن به این فرایند توصیه نمی‌شود. دستورالعمل قید شده برای این خمیردندان‌ها، استفاده روزی دو بار به مدت ۴-۲ هفته است. این الگوی مصرف برای این خمیردندان‌ها ایمن (safe) بیان شده و تخطی از این الگو و افزایش دفعات مصرف روزانه پتانسیل آسیب به دندان را دارد.
خمیردندان ضد جرم
طریقه عمل این دسته از خمیردندان‌ها جلوگیری از تشکیل جرم جدید به واسطه موادی که سایت فعال کریستال جرم را اشغال می‌کند، می‌باشد. مواد با خاصیت ضد جرم مانند تریکلوزان به همراه زینک‌سیترات، کوپلیمر پلی‌ونیل متیل ا‌تر (PVM) و مالئیک اسید (MA)، پیروفسفات، زینک کلراید، سدیم هگزامتیل فسفات، پلی آسپارتات که با الگوبرداری از عوامل دفاعی ضد جرم در دهان ابداع شده‌اند، از جمله ترکیبات این خمیردندان‌ها هستند. مکانیسم عمل آنها اینگونه است که از طریق ایجاد شارژ منفی سطحی، سایت فعال کریستال تشکیل‌دهنده جرم را اشغال کرده و جلوی آگلومره شدن آنها را می‌گیرند.
این خمیردندان‌ها توانایی برداشت جرم‌های تشکیل شده را ندارند و فقط از تشکیل جرم‌های جدید جلوگیری می کنند.
خمیردندان با خاصیت ضد پوسیدگی
این نوع از خمیر دندان‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: خمیردندان‌های مهار کننده پوسیدگی که از طریق عوامل آنتی باکتریال مانند: فلوراید، قندهای غیرتخمیری الکلی (زایلیتول) و تریکلوزان عمل می‌کنند و دسته بعدی خمیر دندان‌هایی با قابلیت رمینرالیزاسیون ساختار دندانی دمینرالیزه شده می‌باشند که این خمیر دندان‌ها حاوی نانوهیدروکسی آپاتیت و نانو بیوگلاس می‌باشند.
عواملی که در انتخاب خمیردندان مناسب، فرد را راهنمایی می‌نماید شامل: رژیم غذایی، کیفیت و کمیت بزاق، تعداد دفعات روزانه مصرف مسواک، میزان فعالیت پوسیدگی و عمق ضایعه می‌باشد. که در انت‌ها فرد باید برای انتخاب خمیردندان مناسب از دندانپزشک خود راهنمایی دریافت نماید.
خمیر دندانی با نام زغالی
عامل اصلی در خمیردندان‌های زغالی، کربن فعال شده است. یکی از روش‌هایی که برای سنتز کربن فعال استفاده می‌شود روش گرمادهی خاکستر به دست آمده از چوب است. در این روش، خاکستر در کوره مخصوصی تا دمای حدود ۱۷۰۰ درجه فار‌‌نهایت حرارت را در غیاب اکسیژن تحمل می‌کند که در طی آن، ترکیبات فرار، حذف و به یک ماده پر خلل و فرج تبدیل می‌شود که توانایی به دام انداختن ناخالصی‌های سطحی را دارد.
سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سال ۱۹۹۰ این ماده را به عنوان راهکاری برای درمان مسمومیت و اوردوز دارو معرفی کرد. یکی از کاربردهای کربن فعال در صنعت فیلتر کردن آب است. با این ایده که کربن فعال توانایی به دام انداختن ناخالصی‌ها را دارد، در علم دندان‌پزشکی کاربرد تازه‌ای برای آن تعریف شده؛ برداشت رنگ ریزه‌های سطحی دندان‌ها که به موجب آن باعث روشن‌تر شدن رنگ دندان می‌شود. اگرچه مشخص نیست خمیردندان‌هایی که در حال حاضر به عنوان خمیردندان زغالی به بازار عرضه شده‌اند در ترکیبات خود دارای کربن فعال باشند.
